برای تحقق «عدالت انرژی» نیازمند اجرای دقیق برنامه «گذار عادلانه انرژی» هستیم

محمد حضرتی در یادداشتی با عنوان «ضرورت طراحی برنامه جامع گذار عادلانه انرژی» در روزنامه اعتماد نوشت: شنبه ۲۳ تیر ماه هنگام مطالعه روزنامه اعتماد، مطلبی با عنوان «دیپلمات انرژی جهان» به قلم جناب آقای علی آهنگر توجهم را جلب کرد که بعد از مطالعه آن نکاتی به ذهنم خطور کرد که با توجه به روی کار آمدن دولت جدید و نظر به وسعت و سرعت تحولات در دنیای انرژی طرح آن را ضروری دانستم. اما پیش از ورود به بحث لازم می‌دانم ابتدا از نگارنده یادداشت مذکور به خاطر طرح مطالبی مهم و به موقع در خصوص آینده انرژی و رویکرد ایران نسبت به این تحولات (گذار انرژی) تشکر کنم.

ایده اصلی یادداشت مذکور را می‌توان با کنار هم قرار دادن چند عبارت کلیدی از متن مقاله اینچنین خلاصه کرد: «جهان در عصر پرتلاطم گذار انرژی گیج، سردرگم، بلاتکلیف و از همه بدتر، بدون زبان گویای جهانی است. جهان دقیقا نمی‌داند به کجا می‌خواهد برود. جهان فقط اسب سرکش بدون زین پیمان آب و هوایی ۲۰۱۵ پاریس را علیه نفت و حتی گاز یکه می‌تازاند در حالی که این پیمان به هیچ روی علیه نفت نیست…. در نبود یک زبان بران و گویا در سطح بین‌الملل برای دفاع از نفت، آژانس بین‌المللی انرژی که در اساس برای ریشه‌کنی نفت در سال ۱۹۷۴ به وجود آمد، تیشه بر ریشه هستی جهان می‌زند…. دست‌اندرکاران بین‌المللی نفت می‌دانند که پیمان آب و هوایی ۲۰۱۵ نه مجوزی برای محو نفت که درخواستی برای کاهش کربن است. اوپک و کشورهای نفتخیز منطقه بارها موضوع کربن‌زدایی از نفت و تبدیل آن به سوخت پاک را مطرح کردند…. امروز و در عصر پرتلاطم گذار انرژی که هویت و هستی کشورهای نفتی در معرض نابودی است، دنیای نفت و انرژی به دیپلماتی در سطح جهانی نیاز دارد که زبان گویا و دقیق انتقال انرژی باشد و او کسی نمی‌تواند باشد جز محمدجواد ظریف.»

با توجه به این توضیح، نکاتی در ۵ بند بیان می‌شود:

۱-تمام شواهد و قرائن موجود و روند تحولات حاکی از آن است که دنیا در خصوص آینده انرژی تصمیم خود را گرفته و به دور از هرگونه «سردرگمی و بلاتکلیفی» مصمم به گذار از سوخت‌های فسیلی و حرکت به سوی انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر است. نظر به اینکه حدود ۹۰‌درصد از انتشار دی‌‌‌اکسیدکربن جهان به دلیل مصرف سوخت‌‌‌های فسیلی است…

انتقال سریع، پایدار و عادلانه از سوخت‌‌‌های فسیلی به منابع انرژی تجدیدپذیر (گذار انرژی) به عنوان بخش مهمی از برنامه‌‌‌ دولت‌ها برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و دستیابی به خالص کربن صفر قرار گرفته است. رویکردی که در آخرین کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل متحد ۲۰۲۳ (کاپ۲۸) و به‌رغم فشار و لابی همه‌جانبه شرکت‌های نفتی نیز مورد شناسایی قرار گرفت. توافقنامه نهایی کاپ ۲۸ با تاکید بر کاهش مصرف جهانی سوخت‌های فسیلی، به تصویب حدود ۲۰۰ کشور شرکت‌کننده رسید. این موافقتنامه بر «آغاز فرآیند کاهش مصرف جهانی سوخت‌های فسیلی» تاکید و در متن پایانی خود عنوان «گذار جهانی از سوخت‌های فسیلی» را به صراحت بیان کرده است. بر اساس متن توافقنامه، مصرف سوخت‌های فسیلی در سیستم‌های انرژی باید در یک روند گذار منصفانه و منظم تا سال ۲۰۵۰ طبق اصول علمی به صفر برسد. بررسی سیاست‌های گذار انرژی کشورهای جهان، بانک‌های توسعه و سازمان‌های بین‌المللی نیز موید این نکته هستند.

۲- برنامه گذار انرژی و کربن خالص صفر نه تنها در سطح سیاستگذاری و اجرا، بلکه در روندهای حقوقی، مثل دعاوی حقوقی علیه سرمایه‌گذاری‌های نفتی و دولت‌های حامی این سیاست‌ها که تاکنون از ۲۳۰۰ پرونده عبور کرده، حقوق سرمایه‌گذاری، مثل خروج اتحادیه اروپا و پادشاهی متحده بریتانیا و ایرلند شمالی از معاهده منشور انرژی، حقوق بشر، همچون به رسمیت شناختن حق داشتن محیط ‌زیست پاک، سالم و پایدار توسط مجمع عمومی سازمان ملل در قالب قطعنامه ۷۵٫A/76/L، نیز با جدیت در حال پیگیری است.

۳- این ادعا که برای مقابله با گرمایش زمین و رسیدن به هدف ۱.۵ درجه سانتیگراد، نیازی به حذف سوخت‌های فسیلی نیست، پیش‌تر توسط سلطان الجابر، ریاست کاپ ۲۸ و مدیر شرکت ملی نفت ابوظبی مطرح شد و همان موقع با واکنش قاطع جامعه علمی مواجه شد. انبوهی از شواهد علمی وجود دارد که نشان می‌دهد حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی برای مهار انتشار گازهای گلخانه‌ای که منجر به تغییرات آب و هوایی می‌شود، یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است. تنها به عنوان شاهدی از میان صدها مقاله علمی معتبر می‌توان به مقاله دنیل ولزبی و همکاران در نشریه Nature اشاره کرد که در آن نشان می‌دهند تقریبا ۶۰ درصد نفت و گاز متان فسیلی و ۹۰ درصد زغال‌سنگ باید تا سال ۲۰۵۰ میلادی در زمین باقی بماند تا میزان گرمایش جهانی کمتر از ۱.۵ درجه سانتیگراد باشد. نکته قابل تامل این یافته آن است که این میزان بر اساس احتمال ۵۰ درصدی محدود کردن گرمایش به ۱.۵ درجه سانتی‌گراد در این قرن است.

۴- این واقعیت که امروز بیش از ۶۰۰ میلیون نفر به اشکال اولیه انرژی و بیش از ۲ میلیارد نفر به سوخت‌های آشپزی تمیز دسترسی ندارند بر کسی پوشیده نیست. اما نکته مهم در تفسیر این وضعیت آن است که بدانیم این وضعیت بعد از چند دهه سلطه سوخت‌های فسیلی و مرگ و میر و بیماری میلیون‌ها نفر در جهان به واسطه استفاده از سوخت‌های فسیلی، پابرجاست. به عبارتی افزایش تولید و مصرف سوخت‌های فسیلی در چند دهه گذشته نه تنها حیات کره زمین را در معرض تهدید قرار داده و موجب مرگ میلیون‌ها انسان شده، بلکه حتی در از بین بردن فقر و عدم دسترسی به انرژی نیز ناموفق بوده است. بسیاری ساختار متمرکز حاکم بر سوخت‌های فسیلی را (در نقطه مقابل ساختار غیرمتمرکز انرژی‌های تجدیدپذیر قراردارد) یکی از عوامل مهم این نابرابری می‌دانند. به همین خاطر است که هدف ۷ توسعه پایدار سازمان ملل نیز بر دسترسی همگانی به «انرژی مقرون به صرفه و پاک» تاکید می‌کند و نه صرف دسترسی همگانی به انرژی مقرون به صرفه.

۵- گذار انرژی امروز در حال تحقق است و تلاش برای توقف یا کند کردن سرعت آن، تنها اتلاف وقت برای کشوری است که در آینده نه چندان دور با پیامدهای این گذار بی‌واسطه روبه‌رو خواهد شد (در مقاله‌ای در همین روزنامه به تاریخ ۹ دی ۱۴۰۲ به شماره ۵۶۶۵- در باب پیامدهای ژئوپلیتیک‌ گذار انرژی برای ایران نوشتم) . تا زمان باقی است، باید به طراحی یک نقشه جامع «گذار عادلانه انرژی» اقدام کرد. البته این به معنای دست شستن از منابع نفت و گاز نیست، بلکه باید تا جای ممکن با تمام ظرفیت، در فرصت باقیمانده از آن منابع نیز به بهترین شکل استفاده کرد. اما خوشبختانه یا بدبختانه، فرصت زیادی باقی نمانده است. نقشه گذار عادلانه باید علاوه بر شناسایی نقش ایران در زنجیره انرژی‌های تجدیدپذیر، شناسایی مواد معدنی حیاتی مورد نیاز و نحوه تامین پایدار آنها، تعیین اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت کاهش گازهای گلخانه‌ای، به پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی دوران گذار خصوصا برای گروهای آسیب‌پذیرتر بپردازد. امروز برای تحقق کامل «عدالت انرژی» نیازمند طراحی و اجرای دقیق برنامه «گذارعادلانه انرژی» هستیم.